Po roku obowiązywania ustawy o świadczeniu wspierającym – jednego z najważniejszych instrumentów wsparcia dla dorosłych osób z niepełnosprawnościami – rząd zapowiada istotne zmiany w jej funkcjonowaniu. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (MRPiPS) potwierdza, że rozpoczęło prace nad nowelizacją przepisów, które mają usprawnić proces orzekania o potrzebie wsparcia oraz poprawić obsługę osób ubiegających się o świadczenie. To odpowiedź na liczne sygnały o problemach, jakie pojawiły się od momentu wdrożenia ustawy 1 stycznia 2024 roku.
Rok działania ustawy: co zadziałało, a co wymaga poprawy?
Ustawa o świadczeniu wspierającym wprowadziła nowy model pomocy – środki finansowe kierowane bezpośrednio do osoby z niepełnosprawnością, bez kryterium dochodowego i niezależnie od jej sytuacji rodzinnej. System miał być przełomem, ponieważ odejście od świadczeń zależnych od dochodów opiekunów uznano za krok w kierunku większej samodzielności i podmiotowości osób z niepełnosprawnościami.
Jednak już od stycznia 2024 r. zaczęły pojawiać się pierwsze sygnały dotyczące niewydolności systemu orzeczniczego. Wojewódzkie zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności (WZON) zostały obciążone tysiącami dodatkowych spraw, na które nie były przygotowane kadrowo ani organizacyjnie. Brak odpowiednich szkoleń, różnice interpretacyjne oraz ogromna liczba wniosków doprowadziły do znacznych opóźnień.
Efekt? Wielotygodniowe, a nawet wielomiesięczne oczekiwanie na decyzję o poziomie potrzeby wsparcia, bez której nie można otrzymać świadczenia.
Kontrowersje wokół punktacji i oceny „w białym pokoju”
Jednym z najczęściej krytykowanych elementów systemu była metoda oceny funkcjonowania osoby z niepełnosprawnością w tzw. „białym pokoju”. Oznaczało to, że przy ocenie zakładano brak jakiegokolwiek wsparcia ze strony bliskich, asystentów czy otoczenia społecznego. W praktyce sztucznie zawyżało to punktację nawet u osób, które radziły sobie lepiej w codziennych czynnościach.
Krytyka narastała szczególnie wśród seniorów i organizacji osób z niepełnosprawnościami, wskazujących, że model oceny nie oddaje rzeczywistych możliwości i potrzeb.
Pod koniec 2024 roku zmieniono więc wytyczne dotyczące punktowania. Największe modyfikacje dotyczyły osób powyżej 75. roku życia, użytkowników wózków aktywnych i osób, których funkcjonowanie zmienia się zależnie od środowiska. Nowe zasady ograniczają w określonych kategoriach maksymalną liczbę punktów, jaką można otrzymać — uwzględniając zarówno wiek, jak i realne skutki niepełnosprawności.
Zmiana ta wywołała duże emocje: część środowiska uważa ją za potrzebną korektę, inni – za obniżanie wsparcia dla osób starszych.
Ministerstwo zapowiada nowelizację: kluczowy cel – usprawnić system
MRPiPS potwierdza, że prowadzi prace nad nowelizacją ustawy. Jak wynika z zapowiedzi ministerstwa, planowane zmiany mają dotyczyć przede wszystkim:
1. Usprawnienia procesu orzekania
- skrócenia czasu oczekiwania na decyzję,
- ujednolicenia standardów pracy WZON,
- poprawy kwalifikacji i liczby specjalistów wykonujących oceny.
2. Modyfikacji zasad ustalania poziomu potrzeby wsparcia
Nowelizacja ma doprecyzować i ustabilizować system punktacji, tak aby ocena była:
- bardziej przewidywalna,
- spójna między regionami,
- lepiej odzwierciedlała faktyczne funkcjonowanie osoby w jej środowisku.
3. Poprawy jakości obsługi wnioskodawców
- zmniejszenia sformalizowania procedur,
- lepszej informacji dla osób ubiegających się o świadczenie,
- szerszego wykorzystania narzędzi elektronicznych.
Ministerstwo podkreśla, że wszystkie zmiany mają na celu „usprawnienie procesu i podniesienie jakości pomocy dla osób z niepełnosprawnościami”.
Sygnalizowane problemy opiekunów: trudne dylematy rodzin
Wprowadzenie świadczenia wspierającego spowodowało również konflikty pomiędzy różnymi formami pomocy. W wielu rodzinach podstawowym wsparciem finansowym było świadczenie pielęgnacyjne, przysługujące opiekunom.
Nowy system zakłada, że otrzymanie świadczenia wspierającego przez osobę z niepełnosprawnością powoduje utratę prawa opiekuna do dotychczasowego świadczenia. To doprowadziło do sytuacji, w której rodziny muszą podejmować trudne decyzje i szczegółowo kalkulować, która forma wsparcia będzie korzystniejsza.
Środowiska opiekunów apelują o zmianę tych rozwiązań i ich większą elastyczność, tak aby system nie stawiał rodziny przed wyborem „albo–albo”.
Rzecznik Praw Obywatelskich reaguje: potrzeba dalszych korekt
Rzecznik Praw Obywatelskich regularnie otrzymuje skargi dotyczące świadczenia wspierającego i zwrócił się do ministerstwa z szeregiem uwag. Wskazuje m.in. na:
- przewlekłość postępowań,
- brak odpowiednich standardów orzeczniczych,
- niejasne przepisy dotyczące zwrotu kosztów świadczeń zdrowotnych,
- brak ochrony opiekunów w okresie przejściowym.
W odpowiedzi MRPiPS przyznało, że system wymaga korekt i potwierdziło, że uwagi Rzecznika są analizowane podczas prac nad nowelizacją.
Co dalej? Czekamy na projekt zmian
Na razie ministerstwo nie ujawnia szczegółów projektowanych rozwiązań, jednak zapowiada, że nowelizacja pojawi się „w najbliższym czasie”. Kluczowe będzie:
- czy reforma odciąży WZON i poprawi tempo orzekania,
- czy zmienione zasady punktacji będą sprawiedliwe dla różnych grup,
- czy opiekunowie zyskają jasność i stabilność przepisów,
- czy system stanie się bardziej dostępny dla osób z najpoważniejszymi niepełnosprawnościami.
Jedno jest pewne: po roku obowiązywania ustawy widać wyraźnie, że świadczenie wspierające jest potrzebne, ale jego realizacja wymaga uszczelnienia, uproszczenia i dopracowania. Nadchodząca nowelizacja może zdecydować o skuteczności całego systemu na kolejne lata.
