Niegdyś najpopularniejszy autobus podmiejski, autobus Jelcz 043 czyli OGÓREK. Spadkobierca rozwiązań Skody oznaczony był takża jako Jelcz RTO.
Jelcz 043 to autobus, który został okrzyknięty ogórkiem.
W czasie wielu lat mojej przygody z motoryzacją interesowałem się jej wieloma aspektami. Zawsze starałem się wybierać te, z których mogę się czegoś nauczyć i które chociaż w sposób pośredni łączą się z moimi pozostałymi zainteresowaniami. Doskonałym przykładem jest komunikacja miejska i międzymiastowa, czyli niezwykle ciekawa mieszanka motoryzacji i publicznego transportu zbiorowego. Jako że jedno i drugie to coś, co lubię, to w dzisiejszym tekście chciałbym Wam przedstawić jeden z najciekawszych autobusów, jakie były produkowane w Polsce.
Chociaż Jelcz 043 powstawał na czechosłowackiej licencji, to niewątpliwe należy mu się miejsce wśród najbardziej zasłużonych autobusów jeżdżących po polskich drogach. Może nie było to najnowocześniejsza konstrukcja wyposażona w szereg udogodnień podnoszących komfort podróży, jednak mimo to cieszyła się sympatią pasażerów, którzy chętnie z niej korzystali. Przenieśmy się więc do zakładów Jelcza i przyjrzyjmy z bliska, jak powstawał polski „ogórek”.
Firma Jelcz powstała w 1952 roku i od początku swego istnienie zajmowała się produkcją autobusów oraz samochodów ciężarowych, które miały znaczny wpływ zarówno na polski transport zbiorowy, jak i polski przemysł. Na miejsce założenia zakładów Jelcz wybrano miejscowość Jelcz koło Oławy, a to ze względu na chęć wykorzystania opuszczonych hal niemieckiej fabryki zbrojeniowej. W ciągu kilku kolejnych dekad firma zaprezentowała wiele solidnych i przemyślanych konstrukcji jak na przykład samochody ciężarowe Jelcz 315, Jelcz 640, czy autobusy PR110. Jednak pierwszym prawdziwym hitem, który przetrwał w świadomości Polaków do dziś, jest właśnie omawiany Jelcz 043. Choć dziś Jelcz nie produkuje już autobusów, to pozostawił po sobie bogate dziedzictwo, o którym należy pamiętać.
Jelcz 043 – odpowiedź na rosnący transport
Działania wojenne pozostawiły polskie drogi w opłakanym stanie, jednak mimo to wyraźnie wzrastało zapotrzebowanie na transport zbiorowy. Przewozy międzymiastowe nieustannie rosły niejako wymuszając zwiększenie taboru przewoźników o autobusy dostosowane do transportu większej ilości osób. W 1957 roku wydawało się, że odpowiedzą będzie autobus Odra A81, który miał powstać na bazie ciężarówki Żubr A80. Jelczańskie Zakłady Samochodowe (ówczesna nazwa Jelcza), były podmiotem odpowiedzialnym za konstrukcję Odry, jednak dość szybko zawieszono dalsze prace i postanowiono rozpocząć produkcję autobusów na zagranicznej licencji.
Wybór padł na czechosłowacką Skodę, z którą podpisano umowę w grudniu 1958 roku. Dotyczyła ona produkcji przez polską stronę autobusu Skoda 706 RTO. Strona czechosłowacka odpowiedzialna była za budowę podwozia, a zakłady w Jelczu produkowały nadwozia. W rok po podpisaniu umowy powstała seria próbna autobusu Jelcz 043, by rok później mogła ruszyć produkcja seryjna.
Autobus Jelcz RTO – OGÓREK
Autobus był przygotowany do przewozu 42 pasażerów na miejscach siedzących, pozwalał również na rozłożenie dodatkowych 10 siedzeń. Niewielkich rozmiarów bagażnik podpodłogowy uzupełniały specjalne półki przeznaczone na bagaże zamontowane w środku. Na początku lat sześćdziesiątych zaprojektowano i od razu rozpoczęto produkcje specjalnej przyczepy oznaczonej jako P-01.
Owa przyczepa produkowana była na bazie skróconego nadwozia autobusu Jelcz 043 i używana na trasach międzymiastowych. Większa część jej produkcji była eksportowana do krajów bloku wschodniego. W ciągu kolejnych lat Jelcz zaprezentował kolejne modele autobusów, jednak nie przeszkodziło to w kontynuowaniu produkcji modelu 043 aż do roku 1986. Powstało również wiele modeli pokrewnych opartych na słynnym „ogórku” jak na przykład autobus Jelcz 272 MEX, do którego jeszcze wrócimy.
Jelcz 043 – dane techniczne
Jelcz 043 należał do autobusów sporych rozmiarów, jego długość wynosiła niemal jedenaście metrów, szerokość dwa i pół metra, natomiast wysokość niecałe trzy metry. Masa własna pojazdu wynosiła 8700 kilogramów. Pojazd wyposażono w manualną skrzynię biegów dysponującą pięcioma przełożeniami. Silnik autobusu sprowadzano z Czechosłowacji, była to jednostka wysokoprężna o pojemności 11.781 centymetrów sześciennych.
Generująca moc rzędu 160 koni mechanicznych. Wnętrze autobusu zostało pokryte lakierowanymi płytami pilśniowymi, natomiast podłoga została zbudowana z desek sosnowych pokrytych gumą. Dla pasażerów przeznaczone były dwa wejścia, jedno umiejscowione pomiędzy osiami, a drugie na zwisie tylnym. Producent zdecydował się na jednoskrzydłowe drzwi o szerokości 90 centymetrów, natomiast kierowca dysponował osobnym wejściem. Autobus wyposażony był również w ogrzewanie.
Jelcz 043 – jego miejski brat bliźniak
Podobnie jak transport międzymiastowy również komunikacja miejska przeżywała oblężenie pasażerów. Skłoniło to Jelczańskie Zakłady Samochodowe do opracowania miejskiego autobusu Jelcz 272 MEX opartego na modelu 043 i czechosłowackiej licencji. Miejski model przygotowano do przewozu 81 pasażerów (w tym 28 na miejscach siedzących). Zmieniono lekko wystrój wnętrza, pozbywając się półek bagażowych. Model 272 MEX korzystał z tego samego silnika co jego starszy brat. Autobusy te prezentowały się wyjątkowo stylowo i zapewniały stosunkowo wysoki komfort jazdy swoim pasażerom. Jelcz 272 MEX był produkowany w latach 1963 do 1977.
Jak widać, polska komunikacja zbiorowa dość szybko odnalazła się w powojennej rzeczywistości i odpowiednio zadbała o swoich pasażerów. Pomimo tego, że Jelcz 043 był wynikiem polsko-czechosłowackiej współpracy to ze względu na swój niezaprzeczalny urok jest wciąż wspominany przez dużą część społeczeństwa z sentymentem. To prawda, że dysponujemy dziś autobusami oferującymi nieporównywalnie większy komfort jazdy, jednak zapewne żaden z nich nie pozostanie w naszej świadomości na dłużej. Jelcz 043 to model, któremu to się udało i choćby dlatego należy mu się nasza pamięć.
Wszystko o dzisiejszym Jelczu pod tym linkiem.
Zdjęcia: Radomil talk (Own work) [GFDL or CC-BY-SA-3.0], via Wikimedia Commons, Lukas 3z (Own work) [GFDL or CC BY-SA 4.0-3.0-2.5-2.0-1.0], via Wikimedia Commons